Historia i tradycje polskich saperów
Część Druga
autor: mjr rez. Wojciech Leszczyński
W 1914 roku Polski nie było na mapach Europy już od prawie 120 lat, ale do armii zaborców, Niemiec, Rosji i Austro-Węgier, w latach 1914-1918, powołano około 3,4 mln żołnierzy polskiego pochodzenia. Spośród nich 1,4 mln trafiło do armii austriackiej, 1,2 mln do armii rosyjskiej i 800 tys. do armii niemieckiej („Zarys dziejów Polski”, pod red. J. Tazbira). Wiem też, że jak podaje prof. Mieczysław Wrzosek w „Historii oręża polskiego 1795-1939”, w czasie I wojny światowej poległo, zmarło lub zaginęło bez wieści około 530 tys. Polaków służących w armiach państw zaborczych: ponad 220 tyś. w armii austrowęgierskiej, około 200 tys. w armii rosyjskiej i ponad 110 tys. w armii niemieckiej. Ogromnym dramatem dla Polaków wcielonych do armii zaborczych były nieuniknione walki bratobójcze, o czym tak przejmująco mówi wiersz Edwarda Słońskiego z 1916 roku „Ta co nie zginęła”:
„Rozdzielił nas, mój bracie
Zły los i trzyma straż –
W dwóch wrogich sobie szańcach
Patrzymy sobie w twarz
W okopach pełnych jęku
Wsłuchani w armat huk
Stoimy na wprost siebie –
Ja wróg twój, ty mój wróg”
Jeszcze jedną sprawę trzeba w tym miejscu podkreślić. Działania wojenne prowadzone w latach 1914-1918 właściwie we wszystkich opracowaniach zostały określone jako wojna pozycyjna. A więc okopy, umocnienia, fortyfikacje, „…a czyjeż to dzieło okopy jak nie saperów”, pisze nieoceniony Melchior Wańkowicz.
Zawierucha wojenna lat 1914 – 1018 stwarzała możliwości powrotu do państwowości, do utworzenia po 123 latach nieobecności na mapach Europy Polski wolnej i niepodległej.
W latach poprzedzających wybuch I wojny światowej, doszło do powstania wśród Polaków dwóch głównych orientacji politycznych, prezentujących różne poglądy na sprawę niepodległości Polski. Pierwsza z nich zwana orientacją prorosyjską reprezentowana była przez członków Stowarzyszenia narodowo-demokratycznego, którego głównym ideologiem był Roman Dmowski. Uważali oni, że największym wrogiem Polski są Niemcy i w przypadku wojny należy opowiedzieć się po stronie Rosji.
Natomiast zwolennicy drugiej orientacji, tzw. proaustriackiej kierowali swoje nadzieje w stronę Austro-Węgier. W tej grupie znaleźli się członkowie tzw. obozu niepodległościowego, skupieni wokół Józefa Piłsudskiego, który opowiadał się za ideą walki zbrojnej i przy wsparciu Austrii dążył do utworzenia pod jej bokiem polskich organizacji wojskowych, które w odpowiednim czasie miały wywalczyć niepodległość.
W formacjach polskich tworzonych u boku armii rosyjskiej, w październiku 1914 roku zorganizowano Legiony: puławski i lubelski, a na ich bazie w czerwcu 1916 roku sformowano samodzielną kompanię saperów przy Dywizji strzelców polskich, która później weszła w skład I Korpusu polskiego w Rosji. W lipcu 1914 roku, kompanię tą połączono z 46. batalionem saperów (jednostka rosyjska), tworząc 1. Pułk inżynieryjno-saperski. Po zawarciu w marcu 1918 roku pokoju brzeskiego I Korpus polski zostaje podporządkowany Niemcom, a w maju rozwiązany.
W grudniu 1917 roku zakończyło się formowanie II Korpusu polskiego, w ramach którego przy 4. Dywizji powstał w styczniu 1918 roku 2. Pułk inżynieryjno-saperski, składający się z siedmiu kompanii.
11. maja 1918 roku w ciężkiej bitwie pod Kaniowem II Korpus został rozbity. Pozostały jednak niektóre oddziały i pododdziały, z których gen. Żeligowski sformował na Kubaniu 4. Dywizję strzelców polskich, a przy niej kompanię inżynieryjną, która 15. czerwca 1919 roku, po walkach w rejonie Odessy, powróciła do Polski.
Ponadto, w listopadzie 1918 roku na Syberii powstaje 5. Dywizja strzelców, formowana z byłych jeńców niemieckich i austriackich pochodzenia polskiego, a przy niej powstaje batalion inżynieryjny. Po ciężkich walkach odwrotowych, batalion ten dociera do Harbina, a stamtąd drogą morską w lipcu 1920 roku przybywa do Gdańska i organizacyjnie wchodzi w skład przebywającej już na terenie Polski Armii gen. Hellera.
Do wolnego i wreszcie niepodległego Kraju powracają także, żołnierze 1. i 2. Pułku saperskiego, którzy dają zalążki do ponownego utworzenia już w Polsce, w Warszawie na Mokotowie, dwóch pułków inżynieryjnych, z których jeden przyjął nazwę 1. Pułk Saperów Legionowych im. Tadeusza Kościuszki, a drugi Kaniowski Pułk Saperów.
1. Pułk Saperów Legionowych
Kaniowski Pułk Saperów
Po pierwszych nieudanych próbach, między innymi akcji tzw. kompanii kadrowej i jej powrocie do Galicji, po kolejnych staraniach stronnictw polskich, powstają Legiony Polskie.
W ich skład, w największym skrócie wchodzą trzy brygady: I. Brygada, której dowództwo obejmuje Józef Piłsudski, toczy ciężkie bitwy z Rosjanami pod Limanową i Łowczówkiem nad Dunajcem. Powstała na przełomie kwietnia i maja 1915 roku II Brygada płk Józefa Hallera walczy na Węgrzech i w Galicji wschodniej biorąc udział w bitwach pod Rafajłową, Nadwórną i na Huculszczyźnie. Z kolei, uformowana latem 1915 roku, III. Brygada dowodzona przez płk Stanisława Szeptyckiego bierze udział w walkach na Lubelszczyźnie i Wołyniu.
Pierwszym pododdziałem saperskim utworzonym w formacjach legionowych była kompania saperów utworzona w sierpniu 1914 roku przez por. Mieczysława Dąbkowskiego, wchodząca w skład I. Brygady Legionów Polskich. Kolejną jednostką inżynieryjną był pododdział minerów utworzony w lutym 1915 roku przy Komendzie Legionów, który w czerwcu przekształcono w kompanię techniczną dla potrzeb II. Brygady Legionów.
W grudniu 1916 roku, obie kompanie przeniesiono do Modlina, a następnie w sierpniu 1917 roku rozwiązano.
Pododdziały wojsk inżynieryjnych sformowano także w Armii Hallera, którą często ze względu na niebieski kolor francuskich mundurów jakie nosili jej żołnierze nazywano „błękitną armią”.
Była to polska, ochotnicza formacja wojskowa powołana dekretem prezydenta Francji Raymonda Poincarego z dnia 4. czerwca 1917 roku. Z inicjatywą utworzenia wystąpił Komitet Polski Narodowy Romana Dmowskiego. Trzon armii stanowili Polacy z USA, którzy odpowiedzieli na apel Ignacego Paderewskiego oraz emigranci z Kanady i Francji. W późniejszym okresie doszli Polacy z przebywających we Francji dywizji rosyjskich.
Pierwszym dowódcą Błękitnej Armii był Francuz gen. Louis Archinard. 28. września 1918 roku armia została uznana za „jedyną, samodzielną, sojuszniczą i współwalczącą armię polską”, a francuskiego dowódcę w październiku zastąpił przybyły spod Kaniowa gen. Józef Haller.
W trakcie tworzenia armii sformowano m.in.:
- 1 batalion inżynieryjny – został zorganizowany w październiku 1917 roku i wszedł w skład 1. Dywizji Strzelców. Po powrocie do Polski zostaje przemianowany na 13. batalion saperów 13. Dywizji Polskiej.
- 2 batalion inżynieryjny – sformowany w kwietniu 1918 roku przy 2. Dywizji Strzelców tzw. „marokańskiej”. Po przybyciu do Kraju bierze udział w walkach na froncie ukraińskim. We wrześniu 1920 roku zostaje przemianowany na 11. batalion saperów.
- 7 batalion inżynieryjny – sformowany w lutym 1919 roku przy francuskim pułku inżynieryjnym. W maju przybywa do Polski i zostaje przemianowany na 18. batalion saperów.
- 14 batalion inżynieryjny – zorganizowany w sierpniu 1918 roku przy 1. Dywizji Strzelców. W styczniu 1919 roku zostaje włączony do Dywizji Szkolnej, a po przetransportowaniu do Kraju, wcielony do 2. Dywizji Piechoty Legionów.
Oprócz wymienionych jednostek, w armii gen. Hallera sformowano także, dwa pododdziały, na bazie których już w Polsce, we wrześniu 1919 roku utworzono 12. batalion saperów 12. Dywizji Piechoty. Był to zorganizowany we Włoszech batalion dla 3. Dywizji Strzelców oraz sformowany z jeńców niemieckich polskiego pochodzenia pododdział inżynieryjny dla 6. Dywizji.
Swoistą bazą dla powstających batalionów inżynieryjnych „błękitnej armii” był szkolny batalion inżynieryjny zorganizowany we Francji (Erigne) przy 6. Pułku Inżynieryjnym. W Polsce, po reorganizacji, utworzono z niego kompanię szkolną dla Oficerskiej Szkoły Inżynierii.
W okresie od kwietnia do czerwca 1919 roku Armia Hallera, licząca wtedy około 70 tysięcy żołnierzy wraz z całym wyposażeniem, została przetransportowana koleją do Polski. Transport odbywał się przez terytorium Niemiec bez broni, którą przewieziono w odrębnych, zaplombowanych wagonach. W nocy z 19. na 20. kwietnia pierwszym pociągiem przekroczył
granicę wraz ze swoim sztabem gen. Haller, który natychmiast z Leszna Wielkopolskiego wysłał depeszę do Józefa Piłsudskiego informując go o tym fakcie.
Pod koniec kwietnia oddziały przetransportowano do Chełma, a w maju 1919 roku żołnierze Hallera zostali wysłani na front polsko – rosyjski, gdzie walczyli głównie z konnicą gen. Siemiona Budionnego.
Z chwilą powstania Państwa Polskiego, 11. listopada 1918 roku, rozpoczęto na podstawie rozkazów ówczesnego Szefa Sztabu Generalnego generała Szeptyckiego, formowanie oddziałów wojsk inżynieryjnych.
W latach 1918 – 1920 sformowano ponad 30 batalionów saperów, 45 kompanii kolejowych i kilka pododdziałów specjalnych. Było to zgodne z ówczesnymi tendencjami i stałym wzrostem znaczenia saperów. Na marginesie należy nadmienić, że wzrost liczebności wojsk inżynieryjnych był uwarunkowany ich znaczeniem na polu walki. Na przykład w czasach napoleońskich saperzy stanowili 1% liczebności armii, na początku I wojny światowej 2%, a w 1920 roku już 7%.
W omawianym okresie zaszczytną kartę chwały wojsk inżynieryjnych stanowi ich udział w powstaniu wielkopolskim i w powstaniach śląskich.
Powstanie wielkopolskie (28.12.1918 – 19.02.1919) było pierwszym zwycięskim powstaniem w walkach narodowo-wyzwoleńczych na ziemiach polskich.
Na podstawie rozkazu Dowództwa Głównego nr 17 z dn. 21.01.1919 roku utworzono Inspektorat Wojsk Technicznych przemianowany później na Inspektorat Wojsk Saperskich z inspektorem, późniejszym pułkownikiem saperów Janem Skoryną na czele.
W powstaniu brały udział dwa bataliony saperów sformowane w Poznaniu – 1. batalion saperów pod dowództwem kapitana Witolda Butlera i 2. batalion dowodzony przez kapitana Wacława Szumańskiego. Istniały również plutony pionierów w 2. i 7. pułku strzelców wielkopolskich, 2. pułku ułanów wielkopolskich, w 1. i 2. pułku rezerwowym oraz Bytomskim pułku strzelców. Saperzy jednostek powstańczych od samego początku brali aktywny udział w walkach, wykonując różne prace minerskie i walcząc jako piechota. Szczególnie wyróżnił się w walkach z Niemcami, w rejonie Rynarzowa i Pamiątkowa, 1. batalion saperów.
W pierwszym powstaniu śląskim (16-24.08.1918) pododdziały inżynieryjne stanowili saperzy-powstańcy z byłych formacji technicznych armii zaborczych i rzemieślników śląskich.
Podczas działań bojowych, pododdziały te zorganizowały w rejonie Grzawy przeprawy przez Wisłę dla wycofujących się powstańców, zbudowały umocnienia polowe i odbudowały most na rzece Brynicy w rejonie Szopienic oraz zniszczyły część linii kolejowej do Gliwic, przez co uniemożliwiły nieprzyjacielowi użycie pociągu pancernego i dowóz posiłków.
Drugie powstanie śląskie (18-25.08.1920) miało charakter podobny do pierwszego. Na uwagę zasługuje fakt zorganizowania specjalnych grup szturmowych powstańców z udziałem saperów, których zadaniem było zdobywanie miejscowości i ważnych obiektów.
Podczas trzeciego powstania śląskiego (02.05. – 05.07.1921) sprawy organizacyjne oddziałów inżynieryjnych Armii Górnego Śląska regulował rozkaz nr 11 z dnia 17.05.1921 roku nakazujący, oprócz drobnych pododdziałów technicznych przy batalionach, organizować po jednej kompanii saperów dla poszczególnych grup taktycznych – Północ, Południe i Wschód.
Jednostką specjalną saperów tzw. dywersyjną, był oddział kapitana Tadeusza Pruszyńskiego, przeznaczony do wykonywania zadań w zakresie paraliżowania obiektów sieci komunikacyjnej i łączności. Oddział ten, działając na tyłach nieprzyjaciela, zapoczątkował wystąpienia zbrojne w trzecim powstaniu.
Zalążkiem naczelnych organów wojsk inżynieryjnych Ministerstwa Spraw Wojskowych była Sekcja Inżynierii Wojskowej powstała 20. listopada 1918 roku. Była ona częścią składową Departamentu Komunikacyjnego i funkcjonowała w składzie trzech referatów: zaopatrzenia, fortyfikacji i ogólnego. Ponadto, 17. maja 1919 roku powołano Inspektorat Inżynierii i Saperów, a w 1920 roku Polowe Szefostwo Inżynierii i Saperów przy Dowództwie Wojska Polskiego, jako organ zabezpieczenia inżynieryjnego pola walki na froncie polsko – radzieckim.
Tocząca się wojna spowodowała, że w organizacji wojsk inżynieryjnych przyjęto zasadę wyposażenia każdej dywizji w jeden batalion saperów. Przy każdej armii utworzono stanowisko dowódcy saperów, któremu podlegały pododdziały saperskie: do pięciu kompanii saperów, kompania mostowa, kompania elektrotechniczna, cztery plutony specjalne, kompania robocza, park saperski i kompania pontonowa.
W lutym 1920 roku na froncie polsko-radzieckim, w działaniach bojowych brało udział 21 batalionów saperów oraz pododdziały podległe dowództwom saperów armii.
Wojna polsko-radziecka miała charakter manewrowy, dlatego też pododdziały saperskie ze względu na specyfikę swoich zadań były używane w różny sposób. Najogólniej można powiedzieć, że wykonywały zadania w zakresie:
- fortyfikacyjnej rozbudowy terenu,
- wykonywania niszczeń na szlakach komunikacyjnych i drogowych,
- organizowania i utrzymania przepraw.
Na podkreślenie zasługuje fakt, że oddziały saperskie często były używane jako pododdziały piechoty, co było powodem ogromnych strat wśród tych, tak bardzo potrzebnych w każdej armii, specjalistów wojskowych.
Wojska inżynieryjno-saperskie w wojnie 1919 – 1920 roku wykonały:
- rozbudowę fortyfikacyjną na prawym i lewym brzegu Dniepru,
- przygotowały do obrony linię Brześć – Osowiec,
- rozbudowały linię obrony Zamościa,
- przygotowały do obrony Lwów,
- ufortyfikowały przedmoście warszawskie w zakresie obrony, a w szczególności Beniaminów, Radzymin i Modlin,
- prowadziły działania jako pododdziały piechoty.
Po zakończeniu wojny z bolszewikami w dziejach wojsk inżynieryjno-saperskich lat 1921 – 1939 można wyróżnić trzy zasadnicze okresy:
1921 – 1929 – Po działaniach wojennych następuje okres demobilizacji wojska i przejście na etaty pokojowe. W wojskach inżynieryjno-saperskich proces ten rozpoczął się w listopadzie 1920 roku. Na szczeblu Ministerstwa Spraw Wojskowych powstał Departament V – Inżynierii i saperów. W jednostkach liniowych dokonano zmian polegających na przeorganizowaniu 30 batalionów w 10 pułków saperów i 3 pułki saperów kolejowych. Wydzielono także, kilka jednostek specjalistycznych. Jednostki saperskie dyslokowano w Modlinie, Puławach, Wilnie, Sandomierzu, Krakowie, Przemyślu, Poznaniu, Toruniu, Brześciu, Jabłonnej, Kazuniu, Nowym Dworze i Warszawie (Oficerska Szkoła Saperów).
1929 – 1936 – Okres ten, będący następstwem zmian dokonywanych w strukturze sił zbrojnych po zamachu majowym 1926 roku rozpoczął się reorganizacją kierowniczych struktur. Oddzielono sprawy dowodzenia (organizacja, szkolenie, mobilizacja), od spraw administrowania i zaopatrzenia materiałowo technicznego. Szefostwo Saperów Ministerstwa Spraw Wojskowych zastąpiono w 1934 roku Dowództwem Saperów.
W jednostkach liniowych przeprowadzana reorganizacja objęła:
- oddzielenie dowodzenia od administrowania,
- połączenie oddziałów saperów z oddziałami saperów kolejowych,
- zespolenie kształcenia kadry zawodowej i oficerów rezerwy w Centrum Wyszkolenia Saperów w Modlinie.
W 1929 roku wprowadzono podział na jednostki macierzyste (przydzielane do dywizji piechoty i brygad kawalerii) i niemacierzyste (poza strukturami związków taktycznych). Jednocześnie nastąpiła znaczna redukcja saperów, co miało w rezultacie bardzo ujemne skutki. Istniejące dotychczas pułki przeorganizowano w 8 batalionów saperów i 5 batalionów specjalnych, grupując je początkowo w 4, a następnie w 3 brygady saperów. W 1934 roku brygady rozwiązano, a w ich miejsce utworzono trzy grupy saperów – centralną, dywizyjną i specjalną.
1936 – 1939 – W związku z coraz bardziej skomplikowaną sytuacją międzynarodową oraz przygotowaniami do ewentualnej wojny, w okresie tym poczyniono wysiłki zmierzające do poprawy organizacji i wyposażenia materiałowo technicznego wojsk inżynieryjnych.
W ramach planu modernizacji rozbudowy wojska polskiego, w wojskach inżynieryjnych, poczyniono starania dotyczące mechanizacji i motoryzacji oddziałów, wprowadzając m.in. do etatów batalionów saperskich zmotoryzowane kompanie zaporowe.
Ze znanych wielkich postaci okresu międzywojennego należy wymienić wybitnych inżynierów wojskowych Mieczysława Dąbkowskiego i Tadeusza Kossakowskiego.
Generał Mieczysław Dąbkowski – twórca polskich saperów po odzyskaniu niepodległości, urodził się w 1880 roku w Warszawie. Ukończył Techniczną Szkołę Kolejową w Warszawie, a następnie wydział budowy maszyn Politechniki Lwowskiej. Po wybuchu I wojny światowej wstąpił do Legionów. Był organizatorem i dowódcą kompanii saperów I. Brygady Legionów. Po weryfikacji kadry oficerskiej, w czerwcu 1919 roku został mianowany pułkownikiem i objął stanowisko zastępcy szefa Sekcji Inżynierii i Saperów Departamentu Techniczno-Komunikacyjnego Ministerstwa Spraw Wojskowych. W kolejnych latach powołał do życia i rozwijał saperskie szkolnictwo wojskowe. Z jego inicjatywy wzniesiono w Warszawie gmachy Ministerstwa Spraw Wojskowych i Oficerskiej Szkoły Inżynierii oraz w Modlinie odbudowano cytadelę. Dzięki jego staraniom wzniesiono w Warszawie, odsłonięty w 1933 roku pomnik „Poległym Saperom”.
15. sierpnia 1924 roku został mianowany generałem brygady, a w 1925 wyznaczony na dowódcę 7. DP w Częstochowie. To było wyjątkowe wyróżnienie. W 1932 roku gen. Dąbkowski objął stanowisko Inspektora Saperów Sztabu Głównego, a następnie w 1936 Dowódcy Saperów i Szefa Fortyfikacji Sztabu Głównego.
W wojnie obronnej 1939 roku był Dowódcą Saperów i Szefem Fortyfikacji u Naczelnego Wodza. Włożył wiele wysiłku w terminową budowę przez saperów mostów pontonowych na Wiśle dla wojsk własnych oraz niszczenie mostów stałych przed nacierającymi oddziałami niemieckimi. Po kampanii wrześniowej był internowany i przebywał w Rumunii. W 1941 roku został przez Niemców przewieziony do obozu jenieckiego na terenie III Rzeszy.
Po zakończeniu II wojny światowej osiadł we Francji. Zmarł w Nicei, 26, grudnia 1946 roku. W 1972 roku jego prochy sprowadzono do kraju i złożono na Powązkach w Warszawie.
Generał Tadeusz Kossakowski – wybitny taktyk, autor wielu nowatorskich rozwiązań w zakresie użycia i taktyki działania saperów na polu walki, urodził się w 1888 roku w Warszawie. Studiował na wydziale budowy maszyn Politechniki Lwowskiej. W lutym 1917 roku jako podporucznik piechoty, ukończył kurs saperski i przeszedł do służby w oddziałach saperskich. W marcu 1919 roku został dowódcą kompanii saperów w 2. Dywizji Piechoty Legionów. Po ukończeniu studiów specjalnych we Francji objął stanowisko dowódcy 2. Pułku Saperów Kaniowskich w Puławach. W kolejnych latach pełnił służbę na wielu odpowiedzialnych stanowiskach, a w 1936 roku już w stopniu generała brygady został Dowódcą Saperów Ministerstwa Spraw Wojskowych. Tam też zastała go wojna. Po kampanii wrześniowej przedostał się do Francji, a następnie do Wielkiej Brytanii. Od grudnia 1943 roku znajdował się w dyspozycji Naczelnego Wodza – gen. Kazimierza Sosnowskiego.
W maju 1944 roku, po ukończeniu specjalistycznego szkolenia we Włoszech, w stopniu generała dywizji, jako najstarszy wiekiem „cichociemny”, pod pseudonimem „Krystynek”, zostaje przerzucony do Kraju. Walczy między innymi w powstaniu warszawskim, po upadku którego dostaje się do niewoli i trafia do oflagu Landwasser.
Po wyzwoleniu obozu przez Amerykanów, udał się do Anglii, a w grudniu 1945 roku wrócił do Polski i zamieszkał w Warszawie. Zmarł 24. listopada 1965 roku. Pochowany został na Cmentarzu Powązkowskim.
Polscy saperzy wiele zawdzięczają tym wybitnym dowódcom i wielkim inżynierom wojskowym, lecz w przygotowaniach do działań wojennych 1939 roku obaj (i nie tylko oni) popełnili wielki błąd. Nie przewidzieli, że ta wojna będzie inna niż wszystkie dotychczasowe – szybka i manewrowa. Nie zdawali sobie sprawy, że już od pierwszego dnia rozlegnie się w obliczu zagrożenia pancernego – począwszy od pierwszych linii walczących, skończywszy na głębokich tyłach – rozpaczliwe wołanie: saperów, instruktorów, materiału…. Niestety zabrakło. Wysokie kwalifikacje, głęboki patriotyzm nie mogły zastąpić wyposażenia w nowoczesny sprzęt, środki zaporowe i miny, co zdecydowało że, saperzy najczęściej walczyli jako piechota.
Najchlubniejszą kartą walki polskiego sapera w kampanii wrześniowej 1939 roku była bohaterska obrona Modlina i Warszawy, w której wzięło udział dziewięć batalionów saperów, dwie zmotoryzowane i trzy rezerwowe kompanie saperów, kompania elektrotechniczna, pięć plutonów pionierów oraz trzy grupy fortyfikacyjne. Dowódcą bohaterskich saperów armii „Warszawa” był pułkownik Stefan Langner. Odcinek obrony armii rozciągał się od Modlina do ujścia Pilicy. Zadaniem saperów było utrzymanie przepraw dla wycofujących się na wschodni brzeg Wisły wojsk. Na wielkie słowa uznania zasłużyli też obrońcy Warszawy i saperzy z batalionu saperów śląskich pod dowództwem majora Skierczyńskiego, którzy wybudowali most przez Wisłę pod Baranowem.
Mimo ciężkich i tragicznych chwil w tej nierównej walce o honor Ojczyzny, saperzy dzielnie trwali na swoich posterunkach w każdym nawet najmniejszym epizodzie kampanii wrześniowej i w pełni zasłużyli na ten okrzyk, który niósł się przez kolejne pola bitew na wszystkich frontach II wojny światowej, który wznosili wdzięczni mieszkańcy rozminowanych wsi i miast i który wznosimy my – dumni spadkobiercy saperskich tradycji – CHWAŁA SAPEROM.
